جابر بن حیان

از جابر بن حیان چه اطلاعاتی در تاریخ موجود است؟ ابو عبدالله یا (ابو موسی) جابر، دانشمند سده دوم، که مجموعه بزرگی از آثار در کیمیا، فلسفه، طب، ریاضیات، نجوم، شیمی و موسیقی به او منسوب و نقلی هم به خاطر گرایش به تصوف، او را صوفی گفته اند. در مورد تاریخ دقیق تولد و زندگی و محل تولد و حتی مرگ او اطلاعات دقیق نیست ولی بیشتر منابع گفته اند که حدود سال 103 تا 107 هجری قمری متولد شد. برخی منابع وی را از مردم کوفه می دانند ولی به نقل عده ای، او ایرانی و زادگاهش "طوس" از شهرهای خراسان بوده است. پدرش حیان بن عبدالله بود. گویند که او از قبیله «ازد» در کوفه بوده است و شغل او دارو فروش و به جنبش سر عباسیان پیوسته بود. او جزو داعیانی بود که بزرگان جنبش او را برای دعوت مردم خراسان انتخاب کرده بودند. جابر سال های جوانی را در طوس بود و طبق تاریخ (ابن ندیم) به علت مناسب بودن آب و هوای کوفه بعدا در کوفه مشغول به کار شد و به شغل کیمیا گری و "اکسیر" پرداخت. در سال های میانی زندگیش، به عراق و بغداد آمد، با جعفر برمکی آشنا شد و با وساطت او به دربار هارون الرشید پنجمین خلیفه عباسی رفت. برمکیان که خودشان به کیمیا علاقه زیادی داشتند از جابر حمایت کردند. ظاهرا او کتاب درباره صناعت فاخر کیمیا، برای جعفر برمکی نگاشته بود و در این کتاب، آزمایش های عجیبی را درباره یک روش بسیار پیشرفته کیمیا گری وصف کرده بود. سال 188 هـ ق، با افول برمکیان در زمان هارون الرشید، جابر از دربار بغداد کناره گرفت و به کوفه برگشت و زندگی مخفیانه اش را در کوفه ادامه داد. این که صفت کوفی در روایات زیادی به دنبال نام جابر آمده نشانگر زادگاه او نیست بلکه بیشتر به این علت است که او مدت ها در کوفه اقامت داشت.(1) ـ جابر و امام صادق (علیه السلام) درباره این مطلب که آیا جابر از شاگردان امام صادق (علیه السلام) بوده یا نه؟ بحث های زیادی شده است. در مهم ترین منابع نخستین رجال شیعه، مانند کشی، نجاشی و شیخ طوسی که آثارشان به دست ما رسیده نامی از جابر نمی برند که در میان اصحاب امام صادق ذکر کنند ولی عده ای از مولفان از جمله ابن ندیم، سید بن طاووس، ابن خلکان و تستری و پاره منابع متاخره مانند حسین بن محمد زیدی حسینی مولف «دستور المنجمین» و دیگران، تصریح دارند بر این که او از شاگردان امام جعفر صادق (علیه السلام) بود (با توجه به علاقه زیاد او به فلسفه و گرایش او به عرفان، بر می آید که او پیوسته در محفل امام صادق و در مکتب آن حضرت بوده است.) البته باید این ارتباط کوتاه مدت باشد زیرا شهادت امام صادق حدود 20 سال بعد از تولد جابر اتفاق افتاد. ـ منزلت جابر در علم شیمی: جابر بن حیان نخستین شیمی دان عرب است. اولین فردی که به این علم، معروف شد و بی شک، اول مسلمانی است که شایستگی کسب عنوان شیمیدان را دارد. ظاهرا همین بلندی مقام و دانش عظیم او باعث شد که بعضعی او را مورد قدردانی و ستایش و بعضی مورد حسادت و کینه توزی خود قرار دهند. ـ اکسیر و عقیده جابر: او عقیده داشت که: همچنان که طبیعت می تواند اشیاء را به یکدیگر تبدیل کند، مانند تبدیل خاک و آب به گیاه، تبدیل گیاه به موم و عسل بوسیله زنبور عسل، تبدیل قلع به طلا در زیر زمین و ... کیمیاگر می تواند با تقلید از طبیعت و استفاده از تجربه ها و آزمایش ها همان کار طبیعت را در مدت زمانی کوتاه تر انجام دهد ولی این کیمیاگر برای این تبدیل شیء به شئء دیگر، بوسیله ای نیازمند است که اصطلاحا آن را «اکسیر» می گویند. اکسیر در علم کیمیا، به منزله دارو در علم پزشکی است. جابر بن حیان، اکسیر را که از آن در کارهای کیمیائی خود استفاده می کرد از انواع موجودات سه گانه (فلزات، حیوانات، گیاهان) به دست می آورد. او خودش در این زمینه می گوید: هفت نوع اکسیر وجود دارد. اکسیر فلزی، حیوانی، گیاهی، حیوانی گیاهی، فلزی گیاهی، فلزی حیوانی، فلزی حیوانی گیاهی. و می گوید فلزات اصلی نیز هفت تاست: طلا، نقره، مس، آهن، سرب، جیوه، قلع. این دانشمند بزرگ ظاهرا تا زمان خلافت مامون عباسی زنده بود و طبق روایتی در سال 200 حدود 93 سالگی در شهر طوس در حالی که کتاب «الرحمه» زیر سرش بود از دنیا رفت. ـ آثار جابر بن حیان: او مولفی پر کار و پرتلاش بود. تالیفات بسیار زیادی به او نسبت دادند که تقریبا شامل همه علومی است که به مسلمانان منتقل شده ولی باید اعتراف کرد که این همه آثار، نمی تواند کار یک نفر باشد بلکه به مکتبی تعلق دارد که بنام مکتب جابری شناخته شده است. شمار تألیفات مجموعه جابری از کتب و رسالات را تا 500 مجلد گفته و مجموع این رسایل که نزدیک به 1000 صفحه است عبارتند از: اسرارالکیمیا، علم الهمیه، اصول الکیمیا، الخمیس، السموم، الرحمه، تصحیحات کتب افلاطون، الخمائر، النور، رساله الایضاح، التجرید، اسطقس ثالث، الواحد الکبیر، الشعیر، الواحد الصغیر و ده ها کتب و رساله دیگر. 2 کتاب او بنام "کتاب السبعین" و "کتاب المیزان" شالوده کیمیای اسلامی است. بسیاری از کتب منسوب به جابر، اصل عربی در دست نیست و فقط ترجمه های لاتینی آن موجود است. منابع جهت مطالعه بیشتر: ـ دائرة المعارف تشیع به نقل از اعیان الشیعه، اخبار الحکما، ریحانة الادب و علم در اسلام. ـ دانشنامه جهان اسلام، ج 9.

__________

(1) الأعلام، ج‏ 2، ص 103.

برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمائید