فصل سوم دانستنی های قرآن

یک ـ نام هاى قرآن

l: چرا نام کتاب آسمانى ما مسلمانان «قرآن» است؟ آیا
قرآن معناى خاصى دارد؟

n: همان
گونه که مى دانید خداى بزرگ در بسیارى از آیات، کتاب آسمانى ما را «قرآن»
نامیده است; چنان که مى فرماید: و قرآنى را جزء جزء بر تو فرستادیم که
تو نیز بر امت به تدریج قرائت کنى و آن را به تدریج نازل کردیم.[1]

براى آن که بدانید چرا نام کتاب آسمانى ما قرآن است به این کلمات که
هم خانواده قرآن است و به معناى آنها توجه کنید. «قرائت»، «قارى»، «قاریان»
(قُراء)

ریشه همه این کلمات «قرء» مى باشد، که به معناى خواندن است. خداوند
نیز دراولین آیه اى که بر پیامبر نازل کرد فرمود: بسم الله الرحمن الرحیم «اقرء»
یعنى بخوان.

آرى چون کتاب الهى خواندنى است به آن «قرآن» گفته مى شود; چنانکه به
چیزى که نوشتنى است «کتاب» گفته مى شود. خدا قرآن را معجزه اى خواندنى
قرار داده است، تا ما بخوانیم و از آیاتش پند بگیریم. قرآن به راستى «خواندنى»
است. قرآن روزنامه نیست که یک بار مرور شود و کنار گذاشته شود، کتاب داستان نیست
که یک بار خوانده شود و خواندن مجدد آن تکرارى و ملال آور باشد، کتاب تاریخ و
جغرافى هم نیست که براى امتحان پایان سال یک دور کامل آن را بخوانیم و پس از
امتحان حوصله نداشته باشیم حتى آن را ورق بزنیم.

قرآن، «کتاب خواندنى» است! باید به فرموده خدا: هر وقت که مى توانیم
بخوانیم.[2]

l: آیا قرآن، نام دیگرى هم دارد؟

n:
دانشمندان با توجه به آیات قرآن و روایات اسلامى، بیش از 90 اسم یا صفت براى قرآن
بیان کرده اند. من در زیر چند آیه برایت مى نویسم، سپس با توجه به ترجمه
آیه روشن مى شود که آیه به کدام اسم یا صفت قرآن اشاره شده است.

(تبارک الذى نزل الفرقان على عبده لیکون للعالمین نظیراً)[3]; بزرگ ]و خجسته[ کسى است که بر بنده
خود «فرقان» را نازل کرد، تا براى جهانیان هشدار دهنده اى باشد.

با توجه به این آیه، نام دیگر قرآن «فرقان» است.

کتاب (انزلناه الیک مبارک); ]این[ کتابى مبارک است که بر
تو نازل کرده ایم.[4]

با توجه به این آیه، نام دیگر قرآن، «مبارک» است; چنانکه در آیه دوم سوره
حمد و نزدیک به صد مورد دیگر، از قرآن به کتاب تعبیر شده است.

(و هذا ذکر مبارک انزلناه...); و این (قرآن) ذکر مبارکى است که نازل کردیم... (انبیاء، آیه 5)

با توجه به این آیه نام دیگر قرآن، «ذکر» است.

برخى دیگر از نام ها و صفت هاى قرآن عبارتند از: تنزیل، حدیث،
موعظه، تذکره، ذکرى، بیان، هدى، شفا، حکم، حکمت، مهیمن، هادى، نور و... . اگر
مى خواهید بقیه نام ها و صفت هاى قرآن را بدانید مى توانید به
کتاب علوم
قرآنى، نوشته آیة الله معرفت، ص 108 و نیز درسنامه علوم
قرآنى، نوشته حسین جوان آراسته مراجعه کنید.

دو - فهم قرآن

l: براى ترویج فرموده هاى قرآن و این که دوستانمان
با قرآن انس بگیرند باید چه کار کنیم؟

n: براى
این که بتوانیم دوستانمان را با قرآن مأنوس کنیم راه هاى زیر مناسب است:

1. بهترین راه ترویج آیات
قرآن، این است که ابتدا خودمان با قرآن مأنوس باشیم و به جاى این که با زبان، مردم
را به قرآن دعوت کنیم، با کردار و عمل هاى خودمان مردم را دعوت کنیم، زیرا:
«دوصد گفته چون نیم کردار نیست.»

2. شرکت دوستان در
کلاس هاى قرآن به ویژه کلاس هایى که درباره معنا و تفسیر آیات است. این
گونه کلاس ها در بیشتر شهرها برگزار مى شود و اگر در محله شما برگزار
نمى شود مى توانید چند تن از دوستانتان را جمع کنید و به اتفاق نزد امام
جماعت مسجد محله تان یا یکى دیگر از روحانیان بروید و از او بخواهید کلاس هاى
آموزشى ترجمه و تفسیر قرآن براى شما تشکیل دهد.

سه ـ انس با قرآن

l: چگونه انسان مى تواند با قرآن مأنوس باشد؟ آیا
انس با قرآن تنها با قرائت و عمل کردن به دستورهاى قرآن حاصل مى شود؟

n: فرض
مى کنیم تحصیلات راهنمایى شما تمام شده و وارد دبیرستان شده اید;
دبیرستانى که با هیچ یک از هم کلاسى هایتان مأنوس نیستید. حال براى این که با یکى
از آنها انس گرفته و دوست صمیمى شوید چه مى کنید؟ بله به طور خلاصه نزد
او مى روید خیلى کوتاه خودتان را به او معرفى مى کنید، سپس تلاش
مى کنید او را بشناسید. اگر احساس کردید دوستان خوبى مى توانید باشید،
علاقه به او را در خودتان زنده نگه مى دارید. آن گاه سعى مى کنید در
اولین فرصت مناسب با او گفت و گو کنید. آن چه را دوست ندارد انجام
نمى دهید و کم کم با ادامه گفت و گو دوستى و الفت شما بیشتر و بیشتر
مى شود. به نظر مى رسد براى انس با قرآن هم بتوان همین راه را رفت.
گام هاى اصلى براى انس با قرآن عبارتند از:

1ـ شناخت قرآن;

2ـ علاقه به قرآن;

3ـ سخن گفتن با قرآن;

4ـ انجام دادن آن چه او
دوست دارد وترک کردن آن چه قرآن دوست ندارد.

پس باید قرآن خواندن را یاد بگیریم و سعى کنیم معناى آیات را بفهمیم، تا
بتوانیم با قرآن سخن بگوییم و فایده کامل ببریم، البته فرق سخن گفتن با قرآن با
سخن گفتن با دیگران این است که اگر قرآن بخوانیم، هرچند معناى آن را نفهمیم،
خداوند به ما ثواب مى دهد، ولى اگر بخواهیم به فرموده هاى قرآن عمل کنیم
باید بفهمیم قرآن چه مى فرماید، تا به آن عمل کنیم.

چهار ـ تعداد آیات، کلمات و حروف قرآن

l: قرآن چند آیه دارد؟

n: بیشتر
دانشمندان معتقدند قرآن داراى 6236 آیه است. حدیثى از على نیز این عدد را تأیید
مى کند.[5] شاید
این نکته برایتان جالب باشد.

چگونه عدد آیات قرآن (6236) را حفظ کنیم؟ عدد دو را ضرب در سه کنید جواب 6
است. حالا شش را یک بار بعد از عددهایى که درهم ضرب کرده اید بنویسید و یک
بار هم قبل ازآنها یعنى:

6 = 3 × 2 = 6

حالا علامت هاى ضربدر و مساوى را از بین اعداد بردارید، مى شود
6236 و این همان تعداد آیات قرآن است.

l: چرا درباره تعداد آیات قرآن عددهاى متفاوتى را
مى گویند؟ بعضى مى گویند قرآن 6236 آیه دارد و برخى دیگر، عددهاى
دیگرى را مى گویند.

n:
اختلاف درباره تعداد آیات قرآن، به چند دلیل است که دو دلیل آن را برایتان
مى نویسم:

الف: وقتى پیامبر قرآن مى خواند، هرگاه آیه اى تمام مى شد،
پیامبر وقف مى کرد[6] و
یاران او مى فهمیدند که آیه تمام شده است. در مواردى نیز ممکن بود پیامبر در
قرائت هاى بعدى، دو آیه را پشت سر هم و بدون توقف بخوانند و یا در بین
آیه اى، به ویژه در آیات طولانى توقف کنند، در این گونه موارد، در جایى که
پیامبر بین یک آیه توقف مى کردند، عده اى آن یک آیه را دو آیه به حساب
مى آوردند و اگر در جایى دو آیه را پشت سر هم مى خواند، عده اى دو
آیه را یک آیه به حساب مى آوردند، به این دلیل در تعداد آیات قرآن اختلاف
پیدا شد، هرچند همه مسلمانان در اصل قرآن و سوره ها اختلافى ندارند.

2. اختلاف سلیقه قاریان و
نویسندگان قرآن; در برخى از موارد نیز نویسندگان قرآن، در جایى که مکان آیه نیست،
شماره آیه مى گذاشتند و در جایى که مکان آیه است، شماره آیه
نمى گذاشتند;به عنوان نمونه شماره گذارى آیات در قرآن با رسم الخط مصباح زاده
در سوره نمل چنین است.

بسم الله الرحمن الرحیم طـس ـ تلک آیات القرآن و کتاب مبین (2)

در حالى که در قرآن رسم الخط عثمان طه چنین است:

طـس تلک آیات القرآن و کتاب مبین (1)

چنان که مى بینید متن قرآن، تفاوتى ندارد، ولى در شماره آیات
اختلاف است.

l: در قرآن کریم چند «بسم الله الرحمن الرحیم» وجود
دارد؟

n:
مى دانید که همه سوره هاى قرآن، به جز سوره توبه، با بسم الله الرحمن
الرحیم شروع مى شود; از طرفى سوره نمل دو بسم الله الرحمن الرحیم دارد.
حالا خودتان حساب کنید که در قرآن چند «بسمله» وجود دارد. آیا مى دانید
«بسمله» چیست؟ آرى به آیه «بسم الله الرحمن الرحیم»، «بسمله» گفته مى شود، پس
قرآن 114 بسمله دارد.

l: قرآن چند «بسم الله» دارد؟

n: در
جواب قبلى دیدیم که قرآن 114 «بسمله» یعنى بسم الله الرحمن الرحیم دارد. علاوه بر
این موارد در آیه 41 سوره نوح که گفتار حضرت نوح نقل شده مى خوانیم: (و قال ارکبوا فیها بسم الله مجریها و مرسها); و ]نوح[ گفت به نام خدا بر آن (کشتى) سوار شوید و هنگام حرکت و توقف کشتى
او را یاد کنید. پس قرآن 115 بسم الله دارد.

فراموش نکنیم که در این آیه، «بسم الله» آمده، نه «بسم الله الرحمن
الرحیم» و این تنها موردى است که در قرآن «بسم الله» بدون «الرحمن الرحیم» آمده
است.

l: تعداد کلمات و حرف هاى قرآن را بیان کنید.

n: گرچه
ندانستن تعداد کلمات و حروف قرآن، مانع فهمیدن و عمل کردن به قرآن نیست، ولى
دانشمندان مسلمان به خاطر علاقه زیادى که به قرآن داشته اند، تعداد
کلمه ها و حرف هاى آن را شمرده اند. یکى از عددهاى اعلام شده چنین
است.

تعداد کلمات: 77807 کلمه

تعداد حروف: 320671 حرف

l: چرا در تعداد
کلمات و حروف قرآن اختلاف است؟ مگر نمى توانند دقیق بشمارند؟

n: از
تعداد زیادى دوستانتان بپرسید جمله زیر از چند کلمه تشکیل شده است:

«من در کتاب خانه مدرسه عضو
هستم»؟ ممکن است برخى از دوستانتان آن را 6 کلمه بدانند، برخى دیگر پنج کلمه
بدانند(عضو هستم را یک کلمه حساب کنند) و برخى هم 7 کلمه حساب کنند (چون کتاب خانه
را دو کلمه حساب کنند).

یعنى در عین این که جمله شما کوتاه است. در شمارش تعداد کلمه هاى آن
اختلاف است.

این مطلب درباره قرآن نیز هست; یعنى هرچند در قرآن اختلافى نیست، در شمارش
تعداد کلمه هاى قرآن اختلاف وجود دارد; مثلاً عده اى «مااصبرهم» را یک
کلمه حساب مى کنند و عده اى دو کلمه. به این خاطر شمار کلمات را
متفاوت نقل مى کنند. درباره تعداد حرف ها نیز همین طور است; مثلاً
کلمه سلیمان 6 حرف دارد ولى اگر سلیمن بنویسیم، 5 حرف دارد، کلمه محمّد را
عده اى داراى 5 حرف مى دانند (م را دوبار حساب مى کنند) و برخى
محمد را داراى 4 حرف مى دانند، چون حرف تشدید دار را یک حرف حساب
مى کنند.

پنج ـ ویژگى سوره هاى قرآن

l: به چه سوره هایى «عزائم» مى گویند و چرا به این
نام نامیده شده اند؟

n:
«عزائم» جمع «عزیمت» و به معناى واجب است. و چون براى خواندن آیه سجده این
سوره ها، سجده واجب مى شود به آنها سوره هاى عزائم گفته
مى شود. این سوره ها عبارت اند از: 1. سوره سجده (الم تنزیل) آیه
15. 2. سوره نجم (آیه 62) 3. سوره علق (اقرأ) آیه 19. 4. سوره فصلت (حم
تنزیل) آیه 37.

براى آن که بتوانید سوره هاى عزائم را یاد بگیرید این متن را حفظ
کنند: با ستاره فصّلت را بخوان و سجده کن.

ستاره ترجمه نجم و بخوان ترجمه اقرأ است که نام دو سوره قرآن هستند. فصلت
و سجده هم نام دو سوره دیگرند. در بخش احکام در جلدهاى بعدى درباره سجده واجب قرآن
برایت توضیح خواهم داد.

l: نام ریحانه قرآن چیست؟

n:
ریحانِ زندگى پدران، فرزندان خوب هستند; چنان که به حضرت فاطمه «ریحانه» رسول
الله گفته مى شود و پاسخ «ریحانه قرآن» را از زبان امام صادق مى خوانیم:

آن حضرت فرمود: به فرزندان خود
سوره «یس» را بیاموزید که آن «ریحانه قرآن» است.

آیا مى خواهید پاسخ «ریاحین القرآن» (ریحان هاى قرآن) را هم
برایتان بنویسم؟ امام صادق فرمود سوره هاى «حوامیم» که با حم شروع
مى شوند «ریحان هاى قرآن» هستند.

از این دو حدیث نتیجه مى گیریم که چند سوره قرآن ریحان هاى قرآن
هستند; همانگونه که در یک خانواده خوب ممکن است چند فرزند خوب باشند، که همگى
ریحان هاى خانه اند.

l: کدام یک از سوره ها به نام حیوانات است؟

n: اگر
به فهرست سوره هاى قرآن مراجعه کنید، پاسخ پرسشتان را خواهید یافت. قطعاً با
نام حیواناتى که سوره هاى شماره 29 و 105 به آنها نام گذارى شده آشنا
هستید. جز این دو سوره و سوره «انعام» که به معناى چهارپایان است. شماره سایر
سوره هایى را که به نام حیوانات است به همراه معناى آن مى نویسم، شما با
مراجعه به فهرست قرآن اسم عربى سوره را در جاى خالى بنویسید.

شماره سورهنام سورهمعناى فارسى نام سوره

2.............................گاو ماده

27.............................مورچه

16.............................زنبور عسل

100العادیاتاسبان دونده

29............................................................................

105............................................................................

l: «سید قرآن» کدام سوره است؟

n:
«سیّد» به معناى «سرور» و «آقا» است. پیامبر فرمود: جبرئیل بر من فرود آمد و گفت:
اى محمد! هر چیزى سرور و سیدى دارد; پس سید بشریت، حضرت آدم و سرور فرزندان آدم تو
هستى... .

مهتر و سرور روزها، روز جمعه و سید زبان ها، زبان عربى، سرور عربیّت
قرآن و سید و سرور قرآن، «سوره بقره» است. حالا من از شما سه سؤال مى پرسم.

1. آیا مى دانید آیة
الکرسى در کدام سوره قرار دارد؟

2. آیا مى دانید آیه
مشهورى که در قنوت مى خوانیم، یعنى آیه: (ربنا آتنا فى الدنیا حسنه و فى الاخرة حسنه وقنا عذاب النار)در کدام سوره قرار دارد؟

3. آیا مى دانید
آیه اى که در ادامه بعضى از نمازها مى خوانند یعنى آیه: (آمن الرسول بما انزل...) در کدام سوره قرار دارد؟

اگر مى خواهید پاسخ این پرسش ها را بدانید، این آیات را از سوره
بقره پیدا کنید.

براى پرسش اول، آیه 255 تا 257 سوره; براى پرسش دوم آیه 201 و براى پرسش
سوم دو آیه آخرى این سوره.

l: سوره اى که در تمام آیه هایش کلمه «الله» آمده
کدام است؟

n: سوره
مورد نظر شما پنجاه و هشتمین سوره قرآن، آیه 22 است و حالا خودتان به قرآن مراجعه
کرده و سوره مورد نظر را پیدا کنید.

راهنمایى: سوره مجادله در قرآن هاى خط عثمان طه از صفحه 542 آغاز
مى شود.

l: یکى از سوره هاى قرآن به نام حشره اى است
که بهترین غذا از آن به دست مى آید، نام این سوره چیست؟

n: با
امید این که آینده شما مانند عسل شیرین باشد و براى این که از معارف قرآن
بیشتر استفاده بکنید به جاى این که پاسخ تان را به صراحت بنویسم، ترجمه
دو آیه از سوره نحل را برایتان مى نویسم، تا با توجه به این آیات به پاسخ دست
یابید، فراموش نکنید که معناى نحل، زنبور عسل است:

و پروردگار تو به زنبور عسل وحى (الهام غریزى) نمود
که از کوه ها و درختان و داربست هایى که ]مردم[ مى سازند، لانه هایى انتخاب کن * سپس از
تمام ثمرات ]و شیره گل ها[
بخور و راه هایى که خداوند براى تو تعیین کرده است بپیما. از درون شکم آنها،
نوشیدنى با رنگ هاى مختلف خارج مى شود که در آن (عسل) شفا براى مردم
است، به یقین در این امر نشانه روشنى براى اندیشوران است.[7]

حال خودت دقت کن ببین آیا سؤال تو از سوره نحل نبود؟

l: چه سوره اى درباره اصحاب یمین و شمال توضیح داده
است؟

n: یکى
از سوره هایى که در آن از اصحاب یمین (بهشتى ها) و اصحاب شمال
(جهنمى ها) سخن گفته، سوره 56 قرآن است. پیامبر درباره این سوره فرمود: هرکس
این سوره را هر شب بخواند، هرگز محتاج نشود.

از شما مى خواهم سوره واقعه را بخوانید، تا به ثواب قرائت قرآن نایل
شوید; همچنین ببینید در کدام آیات این سوره از اصحاب یمین و اصحاب شمال سخن به
میان آمده است.

یکى دیگر از سوره هایى که در آن از آن چه پرسیده اید سخن
به میان آمده، سوره بلد است، که به فرموده امام صادق هرکس این سوره را بخواند در
قیامت از رفیقان پیامبران و شهیدان و صالحان خواهد بود. آیه 18 و 19 این سوره از
اصحاب میمنه که کنایه از بهشتیان است و اصحاب مشئمه که کنایه از جهنمى ها است
سخن گفته است.

l: سوره اى را نام ببرید که نام میوه اى است و
خداوند به آن قسم خورده است.

n: پاسخ
شما سوره 95 قرآن است و معناى آن انجیر مى باشد، حال خودتان سوره مورد نظر را
پیدا کنید.

l: نام چند سوره قرآن یک حرفى است؟

n:
دوستان عزیز! براى یافتن چنین سوره هایى به فهرست سوره هاى قرآن مراجعه
کنید. سوره هاى شماره 38 و 50 یک حرفى مى باشند.

اگر دوست دارید با نام سوره ها وشماره سوره ها آشنا شوید به این
سؤال من پاسخ بدهید.

نام یک سوره یک حرفى، دو سوره دو حرفى، سه سوره سه حرفى، چهار سوره
چهارحرفى و پنج سوره پنج حرفى و شش سوره شش حرفى را در جدولى بنویسید. براى
راهنمایى بیشتر حرف اول هر سوره نوشته شده است.

نام سوره هاشماره سوره ها

یک
سوره یک حرفىق

دوسوره
دو حرفىیـ.......... ـ طـ........

سه
سوره سه حرفىنـ........... ـ کـ............... ـ بـ..................

چهارسوره
چهارحرفىد............. ـ ز.............. ـ فـ............ ـ بـ...................

پنج
سوره پنج حرفىا.............. ـ حـ........... تـ........... تـ.............. غـ.................

شش
سوره شش حرفىانـ......... ـ کما........... ـ مجـ...........

انـ................. ممـ.................... ـ انشـ.................

l: کدام سوره به زبان بندگان نازل شده است؟

n: همان
سوره اى که در هر نماز حداقل دو بار خوانده مى شود; همان سوره اى
که در ابتداى قرآن آمده است. سوره اى که به «ام الکتاب» هم نامیده شده است و
ترجمه اش، به صورت شعر، چنین است:

بنام خداوند
بخشنده مهربان

سپاس خداوند هر دو جهان *** خداوند بخشنده مهربان

شه و صاحب روز پاداش اوست *** سزاوار شاهى به دشمن و دوست

که تنها تو را مى پرستیم ما *** به امید یاریت هستیم ما

تو ما را به راهى هدایت نما *** رهى راست (همچون ره انبیا)

ره آن کسانى که کردى عطا *** نه آنان که رفتند راه خطا

نه قومى که خشمت بر آنها گرفت *** نه قومى که در گمرهى جا گرفت

l: کدام سوره قرآن به غیر از بسم الله الرحمن الرحیم هیچ
حرف میم ندارد؟

n: اگر
سوره کوثر را یک بار دیگر بخوانید خواهید دید جز «بسم الله الرحمن الرحیم» میم
دیگرى در آن وجود دارد؟

اگر سوره را خواندید پاسخ پرسش، سوره شماره 108 است. تفسیر سوره کوثر را
علاوه بر کتاب تطهیر با جارى قرآن، نوشته على صفایى
حائرى، مى توانید در جلد 20 ترجمه تفسیر المیزان و جلد
27، تفسیر
نمونه مطالعه کنید.

l: کدام سوره دو بار بر پیامبرنازل شده است؟

n:
مفسران معتقدند سوره حمد دو بار بر پیامبر نازل شده: یکى در مکه و دیگرى در مدینه.

l: مهم ترین نام هاى سوره حمد را بنویسید.

n: بعضى
ازنامهاى سوره حمد عبارتند از:

«حمد» «فاتحة الکتاب»، «ام
الکتاب»، «سبع المثانى»، «الکافیه»، «الشفاء»، «الاساس» و... .

آیة الله شهید مرتضى مطهرى در کتاب آشنایى با قرآن سوره
حمد و قسمتى از بقره را تفسیر کرده که در آینده مطالعه آن براى شما سودمند است;
چنان که امام خمینى نیز سوره حمد را تفسیر کرده واین کتاب با نام تفسیر سوره حمد چاپ
شده که براى شما مفید است. در حال حاضر مطالعه آشنایى با قرآن کریم، نوشته
فرزانه زنبقى براى شما مفید است.

l: چرا بعضى از سوره هاى قرآن، مثل حمد،
نام هاى بسیارى دارند؟

n: این
پاسخ را با نام یکى از دانشمندان شهید آغاز مى کنم; یعنى آیة الله شهید دکتر
سید محمد حسین بهشتى.

دوستان عزیز! مى دانید چرا براى این شهید این همه وصف آورده اند
مگر اسم او محمد حسین نیست؟

شما مى توانید پاسخ بدهید چون ایشان در درس هاى حوزه هاى
علمیه، به بالاترین درجه رسیده به او آیة الله مى گویند و چون در راه خدا
شهید شده به او شهید مى گویند و چون درس هاى دانشگاه را تا مراحل عالى
خوانده و موفق به دریافت دکترا شده به او دکتر مى گویند و چون از اولاد
پیامبر است به او سید مى گویند و خلاصه این که به خاطر ویژگى هاى
فراوان، صفت هاى متعددى هم دارد.

برخى از سوره هاى قرآن نیز چنین هستند; یعنى به خاطر ویژگى ها،
فضیلت هاو خصوصیت هاى متعددى که دارند، نام هاى متعددى هم دارند و
توصیف هاى متعددى از آن شده است; مثلا در سوره حمد چون این سوره با «الحمد
الله...» شروع مى شود به آن سوره حمد گفته شده; و چون ابتداى قرآن است و کتاب
الهى با آن شروع شده، به آن فاتحة الکتاب (گشاینده کتاب) گفته شده و چون تمام
اهداف و اغراض قرآن را مى توان در سوره حمد دید، به آن ام الکتاب (ام: مقصد و
محل بازگشت) گفته شده و چون هفت آیه دارد (و سبع به معناى هفت است) و دوبار نازل
شده یا در هر نماز حداقل دو بار خوانده مى شود (= مثانى) به آن سبع المثانى
گفته مى شود. البته ممکن است این نام گذارى ها، فلسفه ها و
علت هاى دیگرى هم داشته باشد، که ان شاء الله در آینده با برخى از آن
علت ها آشنا خوا هید شد.

l: سوره هاى حامدات را نام ببرید.

n:سوره
هایى که با کلمه «الحمد الله» شروع مى شوند حامدات نام دارند و شامل این
سوره ها هستند: 1. سوره حمد; 2. سوره انعام; 3. سوره کهف; 4. سوره سبأ; 5.
سوره فاطر.

l: مسبّحات به چه سوره هایى گفته مى شود؟

n: به
فرموده پیامبر اکرم مسبّحات شامل این سوره ها است:

حدید، حشر، صف، جمعه وتغابن. برابر برخى از روایات، سوره «اعلى» نیز از
مسبّحات شمرده شده است. پس مسبّحات شامل 6 سوره است. آیا مى دانید چرا به این
سوره ها مسبّحات گفته مى شود؟ علتش این است که این سوره ها با کلمه
«سبّح» یا «یسبّح» که از ریشه «سَبَحَ» گرفته شده، آغاز مى شوند.

دو سوره از مسبّحات با یسبّح شروع مى شوند آیا مى توانید آنها
را نام ببرید؟

راهنمایى: سوره هاى شماره 62 و 64 با یسبّح شروع مى شوند.

این پاسخ را با حدیثى به پایان مى بریم; امام باقر فرمود: کسى که همه
«مسبّحات» را هر شب قبل از خواب بخواند، نمى میرد مگر این که حضرت قائم را درک کند و اگر بمیرد در همسایگى پیامبر
خواهد بود.

l: معوّذتین نام چه سوره هایى است و چرا به این نام
خوانده مى شوند؟

n: به دو
سوره آخرى قرآن یعنى سوره هاى شماره 113 و 114 معوّذتین گفته مى شود.

چنان که مى دانید این دو سوره با «قل اعوذ» شروع مى شود و
اعوذ به معناى «پناه مى برم» است. و خداوند در این دو سوره به پیامبر دستور
مى دهد از هر شرّى به خدا پناه ببرد.

علت نام گذارى این دو سوره به معوّذتین این است که با «قل اعوذ» شروع
مى شود و اعوذ و تعویذ و معوّذتین، هم خانواده هستند و ریشه مشترکى دارند
و... معناى پناه بردن در همه آنها وجود دارد.

پیامبر نیز این دو سوره را «معوّذتین» نامیده مى فرماید: آیاتى بر من
نازل شده که مانند آنها نازل نشده و آنها معوّذتین یعنى دو سوره ناس و فلق هستند.

آقاى سید کاظم ارفع تفسیر سوره هاى ناس و فلق را ویژه مقطع راهنمایى
و دبیرستان نوشته است و به نام هاى تفسیر سوره فلق و تفسیر سوره ناس چاپ و
منتشر شده است.

l: «زهراوان» کدام سوره ها هستند؟

n: آیا
دوست دارید پاسخ این سؤال را از پیامبر بشنوید؟

پیامبر اکرم: تعلّموا سورة «البقره» و سورة «آل
عمران» فانهما الزهراوان».

معناى حدیث را خودتان پیدا بکنید. یادآورى: «تعلّموا» به معناى «یاد
بگیرید» و «زهراوان» به معناى «دو نور» است.

پیامبر در ادامه فرمود: این دو سوره در قیامت مانند دو پاره ابر، دو پرده ]بزرگ[ یا دو دسته از پرندگان، بر سر کسى که این سوره ها را بداند،
سایه مى اندازند.

l: حوامیم به کدام سوره ها گفته مى شود؟

n: به
سوره هایى که با «حم» شروع مى شوند، حوامیم گفته مى شود. این
سوره ها از سوره غافر شروع مى شود و پایان آنها سوره احقاف است; یعنى از
سوره 40 تا سوره 46 قرآن.

من این سوره ها را برایتان به شعر درآورده ام. با حفظ کردن این
یک بیت شعر مى توانید همه سوره هاى حوامیم را حفظ کنید.

تو غافر و فصّلت، دخان و شورى *** هم جاثیه و زخرف و احقاف، حوامیم
مى دان

این پاسخ را با حدیثى زیبا به پایان مى برم.

امام صادق فرمود: حوامیم، ریحان هاى قرآن هستند; وقتى آنها را
خواندید خدا را سپاس گویید و بسیار شکر کنید; به خاطر حفظ و تلاوت آنها، ]وقتى[ بنده خداوند برمى خیزد و «حوامیم» را مى خواند، از دهان
او بویى بهتر از مشک و عنبر خارج مى شود و خداوند به تلاوت کننده قرآن و
همسایگانش و دوستانش و آشنایانش و هرکس که دوست و نزدیک اوست «رحم» مى کند».

l: آیا در قرآن «پنج قل» وجود دارد؟

n: در
قرآن بیش ازپنج قل وجود دارد، ولى 5 سوره با قل شروع مى شوند که به آنها «پنج
قل» یا «مقولات» گفته مى شود.

یقیناً شما چهار سوره از پنج قل را حفظ هستید، تنها ممکن است سوره جن را
حفظ نباشید.

براى یادآورى، من چند کلمه از اول هر یک از سوره هایى را که با قل
شروع مى شوند مى نویسم، شما تلاش کنید همه سوره را از حفظ خوانده سپس در
جاى خالى نام سوره را بنویسید.

1. قل هو الله احد...
(سوره....)

2. قل یا ایها الکافرون....
(سوره........)

3. قل اعوذ برب الفلق...
(سوره...........)

4. قل اعوذ برب الناس......
(سوره.......)

5. قل اوحى
الى................ (سوره جنّ)[8]

l: کدام سوره است که هم نام قبیله پیامبر است؟

n: نام
قبیله پیامبر «قریش» بود، حالا خودتان به فهرست سوره هاى قرآن مراجعه کنید و
نام قبیله پیامبر را پیدا کنید.

راهنمایى: در سوره 106 بیشتر دقت کنید. علاوه بر تفسیرهاى کامل که همه
سوره ها را تفسیر کرده، آقاى سید کاظم ارفع، سوره مورد نظر را با نام تفسیر
سوره قریش به انضمام دانستنى هایى از قرآن، ویژه مقطع راهنمایى و دبیرستان
تفسیر کرده است.

l: کدام سوره به نام یکى از اصول دین است؟

n: اولین
اصل از اصول دین چیست؟ نام دیگر سوره اخلاص (قل هو الله احد) چیست؟

جواب هر دو پرسش فوق یکى است و آن، پاسخ سؤال شماست.

کتاب ترجمه تصویرى و تفسیرى آهنگین سوره فاتحه و توحید و...، نوشته
حجة الاسلام والمسلمین بى آزار شیرازى، یکى از کتاب هایى است که
خواندن آن برایتان شیرین است.

l: کدام سوره در قرآن، شناسنامه خداوند را بیان کرده
است؟

n: همان
سوره اى که خواندن آن ثواب خواندن 31 قرآن را دارد.همان سوره اى که به
نام یکى از اصول دین است. و همان سوره اى که نام دیگر آن، سوره اخلاص است.

l: کدام سوره دو بسم الله دارد؟ بسم الله دوم آن درباره
چیست؟

n: آیا
تاکنون در مراسم دعاها و سخنرانى ها شنیده اید، که پیش از دعا کردن، این
آیه را مى خوانند: أمّن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء؟(نمل;62) همان
سوره اى که این آیه در آن آمده دو بسم الله دارد و آن، سوره 27 قرآن مجید
است; یعنى سوره نمل، بسم الله اول سوره مانند دیگر سوره ها براى شروع سوره
است و بسم الله الرحمن الرحیم دوم آن سرآغاز نامه حضرت سلیمان به ملکه سبا است و
خداوند متعال کلام حضرت سلیمان را نقل کرده است. نامه سلیمان چنین است... انه من
سلیمان و انه بسم الله الرحمن الرحیم...; این نامه از سلیمان است و چنین است به
نام خداوند بخشنده مهربان... .

l: کدام سوره بسم الله ندارد چرا؟

n: سوره
نهم قرآن با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز نشده و یکى از علت هایى که سوره
توبه با بسم الله شروع نشده این است که براى اعلام بیزارى و «مرگ بر مشرکان» نازل
شده، ولى بسم الله آیه رحمت است و مرگ بر مشرکان با رحمت سازگارى ندارد.

حضرت على نیز دلیل این که سوره توبه با بسم الله شروع نشده، مطلب فوق
دانسته است.[9]

l: سوره، آیه و کلمه وسط قرآن کدام است؟

n: قرآن
چند سوره دارد؟ آفرین 114 سوره. اگر 114 را تقسیم بر دو کنیم پاسخ 57 خواهد بود پس
سوره 57 یعنى سوره حدید وسط قرآن است. و از سوره 58 یعنى مجادله نیمه دوم قرآن
آغاز مى شود.

تعداد آیات قرآن را پیش از این نوشتم که 6236 آیه است. با توجه به تعداد
آیات، آیه 45 سوره شعراء آیه وسط قرآن است و از آیه 46 این سوره نیمه دوم آیات
قرآن شروع مى شود. براى شمارش تعداد حروف قرآن و به دست آوردن حرف وسط قرآن،
یکى از خلفاى عباسى به نام حجاج تعدادى از قاریان و حافظان قرآن را جمع کرد و از
آنان خواست حروف قرآن را بشمارند و حرف وسط قرآن را پیدا کنند. آنان پس از
شمارش دریافتند حرف «فاء» در کلمه «ولیتلطّف» حرف وسط قرآن است.

l: کدام کتاب ها به برادر و خواهر قرآن معروفند؟
چرا؟

n: نهج
البلاغه به برادر قرآن و صحیفه سجادیه به خواهر قرآن معروفند. گاهى دو چیز را که
با هم دیگر شباهت زیادى دارند به عنوان دو برادر مى نامند; مثلا دو کوه
در شهر مقدس قم وجود دارند که شباهت زیادى به هم دارند، به این خاطر آن دو کوه را
«دوبرادران» نامیده اند.

نهج البلاغه نیز سخنان حضرت على است و شباهت هاى زیادى به قرآن دارد;
به این خاطر به نهج البلاغه، برادر قرآن مى گویند. بعضى از
شباهت هاى این دو عبارتند از: 1ـ هر دو از نظر ادبى بى نظیرند; به
گونه اى که عرب هاى کافر نیز به این نکته اعتراف دارند که قرآن و نهج
البلاغه از نظر نگارش و متن و دستور زبان عربى (فصاحت و بلاغت) بهترین کتابها
هستند.

2ـ هر دو از محتواى عالى
برخوردارند. و...

صحیفه سجادیه، مجموعه دعاهاى امام سجاد است، که آن هم از جهت متن ادبى و
نیز داشتن محتواى عالى، بى نظیر است، از این رو به «خواهر قرآن» مشهور شده
است.

l: چه سوره اى به مادر قرآن معروف است؟

n: با
دقت به پاسخ هاى قبلى پاسخ این پرسش را مى توان از میان آنها پیدا کرد.
سوره اى به «مادر قرآن» معروف است که 7 آیه دارد، دوبار نازل شده، در هر
نماز دو بار خوانده مى شود و ام الکتاب است که ترجمه ام الکتاب مادر
قرآن است.

مادر قرآن اسمى است که پیامبر به این سوره داده است; آن حضرت فرمود: قسم
به کسى که جان من به دست اوست،خداوند نه در تورات و انجیل و زبور و نه در قرآن،
مثل این سوره را نازل نکرده و این ]سوره[ ام الکتاب (مادر قرآن) است.

سوره حمد در واقع، فهرستى از همه قرآن است، پس مى توان آن را اساس
(ام) قرآن نامید، زیرا مهم ترین بحث هاى قرآن عبارتند از:

1. خداشناسى و صفات خداوند،
بهویژه توحید.

2. معاد و قیامت شناسى.

3. شناخت پیامبران و
امت هاى آنان.

4. هدایت و گمراهى، که مؤمنان
و مسلمانان هدایت مى یابند و کافران در گمراهى هستند و... .

5. عبادت و بندگى خداوند و
دعوت مردم به پرستش خداوند.

در سوره حمد نیز مى توان مباحث زیر را یافت زیرا:

در این سوره به حاکمیت خداوند و نعمت هاى بى پایان او و عبادت و
بندگى خداوند اشاره شده و از روز جزا سخن به میان آمده، از خداوند درخواست هدایت
شده و با توجه به تفسیر آیه 6 و 7 این سوره که مغضوب علیهم، مسیحیان و ضالین به
یهودیان تفسیر شده است، مسلمانان واقعى از پیروان دیگر دین ها تفکیک شده. پس
مجموع معارف قرآن را مى توان در سوره حمد یافت و سوره حمد اساس و مادر قرآن
است. اگر مى خواهید در این باره مطالب بیشترى بدانید مى توانید به جلد
اول تفسیر نمونه، صفحه هاى 3 و 4 آن مراجعه کنید.

l: قلب قرآن کدام سوره است و چرا به آن قلب قرآن
مى گویند؟

n: قلب
قرآن سوره «یس» است، که پیامبر فرمود: هر چیز قلبى دارد و قلب قرآن سوره «یس» است.

قلب در موجودات زنده، نقش بسیار مهمى دارد و از مهم ترین بخش ها
به شمار مى رود. به این خاطر چیزهاى مهم از هر مجموعه را قلب آن مجموعه
مى گویند; مثلا مقام معظم رهبرى را مى توانیم قلب تپنده جهان اسلام
بنامیم، شهر مکه را قلب شهرهاى اسلامى بدانیم و... .

حال اگر قرآن مجید را به موجود زنده اى تشبیه کنیم، سوره یس قلب قرآن
خواهد بود، زیرا حیاتى ترین و مهم ترین مسایل اسلام یعنى توحید، نبوت و
معاد در این سوره آمده است.

آیة الله شهید سید عبدالحسین دستغیب، یکى از شهداى محراب، کتابى به نام
قلب قرآن نوشته است. به نظر شما این کتاب، تفسیر کدام سوره است؟ باخواندن این کتاب
مى توانید تفسیر سوره «یس» را یاد بگیرید; چنان که آقاى ابوالفضل
بهرامپور نیز کتابى به نام یس، قلب قرآن نوشته است.

l: نام سوره اى که ما مسلمانان به آن عروس قرآن
مى گوییم چیست؟

n: سوره
الرحمن به عروس قرآن معروف است. حتماً مى پرسید چرا؟ زیرا در زبان عربى به هر
چیز زیبا و آراسته اى «عروس» مى گویند. پیامبر اکرم فرمود: هر چیزى یک
عروس دارد و عروس قرآن، سوره الرحمن است.

امام صادق فرمود: سوره الرحمن در قیامت به شکل انسانى زیبا و خوش بو ظاهر
مى شود و خداوند به او مى گوید: در دنیا چه کسانى همواره تو را تلاوت
مى کردند، او افرادى که این سوره را مى خواندند نام مى برد. ]این
افراد با شنیدن نامشان چهره شان روشن مى شود و به بهشت وارد مى شوند.

اگر قرآن را بگشایید و سوره الرحمن را بخوانید و به ترجمه اش دقت
کنید، خواهید دید، این سوره چگونه مانند عروس زیبا و آراسته است و کوتاه بودن
آیه ها، آهنگین بودن متن آیه، تکرار آیه(فبأى آلاء ربکما تکذبان و...). همگى
باعث زیبایى فوق العاده این سوره شده اند.

[1]. اسراء، آیه 106.

[2]. مزمل، آیه 20.

[3]. فرقان، آیه 1.

[4]. ص، آیه 29.

[5]. علامه طباطبایى، قرآن در اسلام، ص 145 ـ 146.

[6]. معناى وقف قبلا در بخش قرائت آمده است.

[7]. نحل، آیه 68 - 69.

[8]. هاشم زاده هریسى، شناخت سوره هاى قرآن، ص 428 و 616.

[9]. مجمع البیان، ج 5، ص 4.