عوامل سقوط مسلمانان در اَندَلُس
پرسش:
عوامل سقوط اندلس چه مسائلی بود؟ آیا فساد اخلاقی باعث این حادثه شد؟
پاسخ:
عوامل مختلفی در سقوط حکومت مسلمانان در اندلس نقش داشت از جمله:
۱. جنگهای متعدد:
جنگهای پی در پی اگر با پیروزی نیز همراه باشد در نهایت به تضعیف قوا میانجامد، و در نهایت باعث شکست دولتها میشود. یکی از دلایل شکست مسلمانان در آندلس جنگهای متعددی است که اتفاق افتاد.(۱) در این زمان صدها جنگ بین مسلمانان و مسیحیان اتفاق افتاد.(۲)
۲. ساختار اجتماعی:
از جای جای جهان اسلام مهاجرت به آندلس شروع شده و باعث تراکم جمعیت در این منطقه گردید و جمعیت را به سه برابر افزایش داد. کثرت جمعیت قحطی و گرانی به وجود آورد جمعیت عرب غیر اموی و بربرها در فشار بسیار دست به قیام زدند و مولدین و مستعربان را به وجود آوردند و این یکی دیگر از عوامل سقوط دولت شد. با وجود عناصر متفاوت و ناهماهنگ در اندلس، حفظ و برپانگهداشتن یک حکومت قوی و مؤثر مشکل بود. شورشها و طغیانهای گوناگون به پیش میآمد. گاهی از اوقات یک گروه سر به شورش برمیداشت و گاهی دو یا سه گروه به یکدیگر ملحق میشدند.(۳)
در این میان، قبایل عرب همچنان سرگرم رقابتها و کینه توزیهای قدیم خود بود. با این همه اختلافاتی که میان خود عربها افتاده بود؛ برای این جامعه نوپا یکی از عوامل خطرناک انحلال به شمار میآمد. عصبیتهای قبیلگی و عشیرتی همچنان در دلها زنده بود و رقابت در سیاست و سلطه، میان رهبران و سران و سرداران سبب شده بود جامعه به گروهها و احزاب بدل گردد. این گونه اختلافها در مناطق دوردستی که مسلمانان میگشودند هم شدیدتر بود و هم خطرناکتر؛ زیرا قبایل و اقوام گوناگونی که در زیر پرچم اسلام گرد آمده بودند، مجال رقابت و همچشمی و کشمکش یافتند. عدهای از مستعربین(اروپائیان عرب زبان شده) با وجود پذیرفتن تمدن عرب کاملاً راضی نبودند. آنها از قیامهای ضد حکومت اموی اندلس، مانند قیام "ابن حفصون" حمایت میکردند و از نیمه دوم قرن نهم بسیاری از آنها از اندلس به کشورهای مسیحی هجرت نمودند.(۴)
۳. عامل اقتصادی:
بنابر گزارشهای تاریخی جمعیت زیادی از نژادهای مختلف به سوی اندلس روانه شد به دنبال آن قحطی و گرانی و تاثیرات آن به وقوع پیوست.(۵)
۴. فساد اخلاقی:
از عوامل مهم سقوط آندلس که همه منابع درباره تاثیر گذاریش سخن گفتهاند فراگیر شدن فساد اخلاقی فاتحان و سرمستی آنان از پیروزی است؛ فسادهایی همچون مستی و زنبارگی.(۶) فرو رفتن امویان اندلس در ورطه فساد اخلاقی و ناتوانی در تدبیر کارهای شهرهای آن سرزمین و فساد مالی و ظلم مالیاتی، از ویژگیهای مهمی بود که آثار شکست امویان را در آندلس به سرعت آشکار کرد.(۷)
عبدالرحمن اوسط یکی از امرای اموی اندلس به غنا و پرورش خوانندگان زن(مغنیات) بسیار همت میگماشت. او کاخی را به نام دارالمدنیات در قرطبه بنیاد گذارد که بزرگان زنان آوازه خوان در آن به سر میبرندند، خنساء مغرب یکی از زنان آوازه خوان این دربار بود.(۸)
معتصم بن صمادح یکی از کارگزاران حکومت اموی اندلس که در المریه عاشق دختری مسیحی شده بود و به زور او را از پدرش گرفت باعث شد جنگ و خونریزی بین گروههای متخاصم اتفاق بیفتد.(۹)
مسیحیان قراردادهایی را با حاکمان مسلمان بستند و طبق آن آزادانه به ایجاد تفریحگاه و مدرسه و انجام تجارت بین مسلمانان پرداختند. در مدارس خود به فرزندان مسلمان افکار دینی و مسحیت را القا میکردند و با به گردش در آوردن دختران زیباروی مسیحی در تفریحگاهها، جوانان مسلمان را به آنجا میکشاندند و با ترویج خرید و فروش مشروبات الکلی مردم مسلمان را از اعتقادات دینی خود دور میساختند و به این طریق فساد را در تمام پیکره جامعه اسلامی آنجا رسوخ داندند و آن را از درون تهی کردند. این بود که پس از حمله مسیحیان، مسلمانان تاب استقامت نداشته و به سرعت شکست خوردند. ابن غسال یکی از شاعران در این باره سروده است «اگر گناهان مسلمانان و فرو رفتن آنها در منجلاب معاصی بزرگ و کوچک نبود هیچ گاه سواران مسیحی بر آنان پیروز نمیشدند»(۱۰)
به روایت دیگر:«در عشرتکدهها و مراکز عیش و نوش، دختران مسیحی که از سوی کشیشان برای به فساد کشاندن جوانان مسلمان استخدام شده بودند به دلربایی فرزندان مسلمان، مشغول بودند. جوانان مسلمان تا دیری از شب در آن مهمانخانههایی که محل زنان و دختران بدکاره بود، بیپرده به خوشگذرانی، بادهنوشی و رقص و پایکوبی میپرداختند.» (۱۱)
این عوامل و برخی عوامل دیگر باعث سقوط دولت امویان شد. بنابراین عامل فساد اخلاقی اگر به عنوان تنها عامل در نظر گرفته شود صحیح نیست اما در کنار عوامل دیگر میتواند به عنوان یکی از دلایل سقوط مطرح شود.
منابع:
۱.ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه ابن خلدون،بیروت، دارالکتب اللبنانی، ص۱۱۵۷
۲. وات، مونتگمری، اسپانیای اسلامی، ترجمه محمدعلی طالقانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۹٫،(ص) ۳۶
۳. عنان، عبدالله، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمه آیتی، تهران، مؤسسه کیهان،(ص) ۶۶
۴. وات، پیشین،(ص) ۶۴
۵.علل واقعی سقوط اندلس و نظریه ابن خلدون، محمدرضا شهیدی پاک، فصل نامه علمی پژوهشی پژوهش نامه تاریخ اسلام، سال اول، شماره یکم، بهار، ۱۳۹۰، ص۱۰۸-۷۹
۶. توین بی، آرنولد، جنگ و تمدن، ترجمه رضایی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۳، ص۹۷-۹۸
۷. علل واقعی سقوط اندلس و نظریه ابن خلدون، محمدرضا شهیدی پاک، فصل نامه علمی پژوهشی پژوهش نامه تاریخ اسلام، سال اول، شماره یکم، بهار، ۱۳۹۰، ص۱۰۸-۷۹
۸.عبدالملک بن حبیب، کتاب التاریخ، تحقیق البدوی، بیروت، دارالکتب، العلمیه، ۱۹۹۹، ص۱۳۷
۹. نورانی اردبیلی، مصطفی، بررسی عقاید و ادیان، ۱۳۸۶ق، بیجا، بیتا، ص۲۹۱
۱۰. آیتی، محمد ابراهیم، آندلس یا تاریخ حکومت مسلمین در اروپا، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۰٫، ص۱۳۵
۱۱. محمد طنطاوی الجوهری، غروب آفتاب اندلس، معارف، ۱۳۹۶، چاپ پنجم، ص۳۶