خلق و امر
منظور از "خلق" و "امر" در آیه 54 سوره اعراف چیست؟
متن آیه شریفه چنین است: «إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ في سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهارَ يَطْلُبُهُ حَثيثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمينَ»؛ پروردگار شما، خداوندى است كه آسمان ها و زمين را در شش روز [شش دوران] آفريد سپس به تدبير جهان هستى پرداخت با (پرده تاريک) شب، روز را مى پوشاند و شب به دنبال روز، به سرعت در حركت است و خورشيد و ماه و ستارگان را آفريد كه مسخّر فرمان او هستند. آگاه باشيد كه آفرينش و تدبير (جهان)، از آن او (و به فرمان او) ست! پر بركت (و زوال ناپذير) است خداوندى كه پروردگار جهانيان است.(1) اين آيه معبود حقيقى و واقعى را با ذكر صفات خاصش معرفى مى كند؛ این که پروردگار همه عالم، يكى است و تدبير همه امور بدست توانای اوست و این که شكر او و خضوع در برابرش بر همگان واجب است. و اين يگانگى رب العالمين را از دو راه بیان مى نمايد: يكى از اين راه كه خداى تعالى كسى است كه آسمان ها و زمين را آفريده و امور آن را به نظام احسنى كه جميع اجزاء و اطراف آن را به هم مرتبط مى سازد تدبير مى نمايد، پس او به تنهايى رب العالمين است. و راه دوم اینكه خداى تعالى آن كسى است كه براى جميع خلايق روزى فراهم نموده و انواع ميوه ها و غلات و هر رزق ديگرى را به عجيب ترين و لطيف ترين وجه آفريده و در اختیار آنان قرار داده است.(2) در آیه شریفه پس از ذكر آفرينش جهان هستى و نظام شب و روز و آفرينش ماه و خورشيد و ستارگان، می فرماید: آگاه باشيد که خلق و امر، تنها به دست اوست: «أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ». استاد مکارم شیرازی معتقد است: منظور از«خلق»، آفرينش نخستين، و منظور از «امر»، قوانين و نظاماتى است كه به فرمان پروردگار در عالم هستى حكومت مى كند و آن ها را در مسير خود رهبرى مى نماید؛ اين تعبير در حقيقت پاسخى است به آن ها كه مى پندارند خداوند، جهان را آفريده و آن را به حال خود واگذارده و كنار نشسته است و گمان می کنند که عالم هستى تنها در ايجادش نيازمند به خداست، اما در بقا و ادامه حيات، به او نيازى ندارد! اين قسمت آیه مى فرماید: همان طور كه جهان در حدوثش نيازمند به اوست، در تدبير و ادامه حيات و اداره اش هم وابسته به او مى باشد، و اگر لحظه اى لطف خدا از آن گرفته شود، نظامش به كلى از هم گسسته و نابود مى گردد. استاد مکارم این قسمت آیه کریمه را چنین معنا می کنند: «آگاه باشيد آفرينش و اداره امور جهان هستى تنها به دست اوست.» ایشان در ادامه توضیحات، نظر برخی دیگر مفسران را نقل نموده که معتقدند: منظور از عالم «خلق»، عالم «ماده» است و منظور از عالم «امر»، عالم «ماوراء ماده» می باشد؛ زيرا عالم خلق، جنبه تدريجى دارد و اين خاصيت جهان ماده است، اما عالم امر جنبه دفعى و فورى دارد و اين خاصيت جهان ماوراء ماده است؛ هم چنان كه در آیات دیگر هم می فرماید: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ»؛ هنگامى كه خداوند چيزى را اراده كند، به او فرمان مى دهد موجود باش، آن هم موجود مى شود.(3)و(4) البته استاد مکارم این قول را نمی پذیرد و در نقد آن می نویسد: با توجه به موارد استعمال «امر» در آيات دیگر قرآن، و نیز عبارت «وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ» كه در آيه مورد بحث آمده، «امر» به معنى هر گونه فرمان الهى است؛ خواه در جهان ماده باشد يا جهان ماوراى ماده.(5)
ــــــــــــــــــ
(1) اعراف/ 54.
(2) ترجمه الميزان، ج 8، ص 184.
(3) یس/ 82.
(4) برای توضیحات بیشتر، رجوع کنید به: ترجمه الميزان، ج 8، ص 188.
(5) تفسير نمونه، ج 6، ص 206.
