ماههای حرام

image: 

منظور از ماه های 12 گانه ای که در آیه 36 سوره مبارکه «توبه» بدان اشاره شده، ماه های قمری است یا ماه های شمسی؟ آیا دستورات فقهی قرآن و نیز مبنای عمل پیامبر گرامی اسلام بر اساس ماه های قمری تنظیم شده، یا ماه های شمسی؟
«إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً في‏ كِتابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّم‏...»؛ تعداد ماه ‏ها نزد خداوند در كتاب الهى، از آن روز كه آسمان ها و زمين را آفريده، دوازده ماه است كه چهار ماه از آن، ماه حرام است (و جنگ در آن ممنوع مى‏ باشد). اين، آيين ثابت و پابرجا (ى الهى) است.(1) در اين آيه و آیه بعد از آن، حرمت جنگ در ماه هاى حرام (يعنى ذى القعده، ذى الحجه، محرم و رجب) اعلام شده، یعنی حرمتى كه قبل از اسلام و در ادیان سابق هم وجود داشته و در میان عرب ها هم معمول بوده، تثبيت گرديد، اما قانون نسیء و جابجایی ماه های حرام ـ که از قوانين دوره جاهليت بود ـ ملغی اعلام شد. اين كه فرمود: «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً...» (تعداد ماه ‏ها نزد خداوند دوازده ماه است)، ناظر به ماه هاى قمرى است و نه شمسی، به دو دلیل روشن: 1. در ادامه همین آیه می فرماید: «مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ»؛ چهار ماه از آن دوازده ماه، ماه های حرام اند و جنگ در آن ها ممنوع است. بدون هیچ شبهه ای، از یقینیات تاریخی است که جنگ در چهار ماه مخصوص یعنی ذى القعده و ذى الحجه و محرم و رجب، در میان اعراب قبل از اسلام حرام بوده و اسلام هم این حکم را (با حذف قانون جابجایی ماه های حرام) تثبیت نمود، و از صدر اسلام و در زمان حضرت رسول هم به این حکم عمل می شد. بنابراین منظور از چهار ماه حرامی که در آیه ذکر شده، چهار ماه از ماه هاى قمرى است که نامشان ذکر شد، و نه چهار ماه شمسی! پس این که فرمود: مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ (از آن دوازده ماه، چهار ماهش حرام است)، یعنی از آن 12 ماه قمری، در چهار ماهش نباید جنگ کنید. البته آیه کریمه به نام ماه های مذکور تصریح نمی کند چون مطلبی مسلم و روشن بوده، هم چنان که به جزئیات نسیء (یعنی جابجایی ماه های حرام) که در آیه بعد آمده، اشاره ای نمی کند چون موضوعی مسلم و روشن بوده است.(2) 2. در آیه بعد ـ یعنی آیه 37 توبه که ادامه بحث آیه 36 است ـ از حکم نسیء (یعنی جابجایی ماه های حرام قمری که در جاهلیت مرسوم بوده و کفار جای ماه های حرام قمری را تغییر می دادند) سخن به میان آمده و آیه کریمه این قانون را مردود اعلام می کند. با این دو قرینه روشن و قطعی، که هر دو مربوط به ماه های قمری است، معلوم می شود که منظور آیه کریمه از دوازده ماه، ماه های قمری است و نه ماه های شمسی.(3) مطلب دیگر؛ برخی دستورات فقهی که در قرآن کریم آمده زمان دار است، یعنی باید در اوقات خاصی انجام شوند؛ مثل: 1) حج: «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ»؛ حج، در ماه‏ هاى معينى است(4). این آیه کریمه می فرماید: حج باید در ماه های مخصوصی انجام گیرد. البته به نام این ماه ها اشاره ای نمی کند، زیرا اين ماه ها براى همه مردم زمان نزول آیه، شناخته شده بود و سنت و سیره پیامبر اسلام نیز این ماه ها را برای ما مشخص نموده است، که عبارتند از: شوال، ذى القعده و ذى الحجه (تمام ماه ذى الحجه يا همان ده روز اول)؛ جمله «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ»، علاوه بر معین نمودن حج در ماه های مخصوص قمری، يكى از رسوم خرافى جاهليت ـ یعنی نسیء و جابجایی ماه های حرام و از جمله ذی الحجة ـ را نفى مى‏ كند و مى‏ فرماید: ماه های حج، معين و ثابت است و جابجایی در آن جايز نيست.(5) 2) روزه: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى‏ وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْه...‏»؛ ماه رمضان كه قرآن در آن نازل شده، راهنماى مردم است و دلايلى روشن و آشكار از هدايت دارد، و مايه جدايى [حق از باطل‏] است. پس كسى كه در اين ماه [در وطنش‏] حاضر باشد بايد آن را روزه بدارد.(6) در این آیه کریمه به نام یکی از ماه های قمری (یعنی ماه مبارک رمضان) تصریح می کند و روزه آن را برای کسانی که در سفر نیستند و عذری مانند بیماری ندارند، واجب اعلام می نماید. باز می بینیم که صحبت از ماه قمری است و نه ماه شمسی! 3) اعمال ایام تشریق حج: «وَ اذْكُرُوا اللَّهَ في‏ أَيَّامٍ مَعْدُوداتٍ»؛ و خدا را در روزهاى معيّنى ياد كنيد.(7) اين دستور ـ به قرينه آيات قبل از آن ـ مربوط به پايان مراسم حج است و ناظر به روزهاى يازده و دوازده و سيزدهم است كه در لسان روايات به عنوان «ايام تشريق» از آن یاد شده است. در آيه 28 سوره حج، به ذكر نام خدا در «أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ» دستور داده شده، و در اين آیه به ذکر نام خدا در «أَيَّامٍ مَعْدُوداتٍ».(8) معروف اين است كه «أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ» به معنى ده روز آغاز ذى الحجه است، و «أَيَّامٍ مَعْدُوداتٍ» همان ايام تشريق است یعنی روزهاى 11 و 12 و 13 ماه ذى الحجه.(9) در دستورات مسلم فقهی ـ که برگرفته از روایات معتبر و سخن پیشوایان دین است ـ هم می بینیم که تنظیم بر اساس ماه های قمری صورت گرفته مثلا یکی از علایم ابتدای بلوغ شرعی (که با آن تکلیف آغاز می گردد) سنجش سن بر اساس ماه های قمری است، که در دختران تمام شدن 9 سال قمری و در پسران تمام شدن 15 سال قمری می باشد.(10) روایات معتبر بسیاری مانند «صُمْ لِلرُّؤْيَةِ وَ أَفْطِرْ لِلرُّؤْيَة...»؛ با دیدن هلال ماه رمضان روزه بدارید و با دیدن هلال ماه شول افطار نمایید(11)، نیز شاهد دیگری بر این مساله است که ملاک اعمال فقهی و مذهبی اسلام، ماه های قمری است و نه ماه های شمسی. پیامبر گرامی اسلام و سایر پیشوایان دین و به تبع آن ها همه مسلمین، اعمال مخصوص عبادی مانند حج و روزه و ... را در ماه های مخصوص قمری انجام می دادند و نه شمسی. در برخی آیات کریمه قرآن، از جمله فواید هلال های ماه، تنظیم تاریخ قمری بیان شده است: «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ»؛ در باره «هلال هاى ماه» از تو سؤال مى‏ كنند. بگو: آنها، بيان اوقات (و تقويم طبيعى) براى (نظامِ زندگىِ) مردم و (تعيينِ وقتِ) حج است.(12) «هُوَ الَّذي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنينَ وَ الْحِسابَ ما خَلَقَ اللَّهُ ذلِكَ إِلاَّ بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ»؛ او كسى است كه خورشيد را روشنايى، و ماه را نور قرار داد و براى آن منزلگاه ‏هايى مقدّر كرد، تا عدد سالها و حساب (كارها) را بدانيد خداوند اين را جز به حق نيافريده او آيات (خود را) براى گروهى كه اهل دانشند، شرح مى‏ دهد. (13) پس با توجه به سنت پیامبر گرامی اسلام که اعمال مربوطه را مطابق ماه های قمری ذکر شده انجام می دادند؛ که حالا در قرآن یا به نام آن ماه قمری تصریح می شد (مثل ماه رمضان)، و یا این که تبیینش بر عهده پیامبر بود، و یا این که در نزد مردم زمان نزول آیه روشن بود (مثل ماه های حج)، در هر سه فرض، اعمال دینی با استناد به ماه های قمری انجام می شده است، و نه ماه های شمسی.

______________

(1) توبه/36.

(2) توجه دارید که ماه های قمری، با ماه های شمسی تطبیق ندارد چون سال قمری حدود 11 روز از سال شمسی کمتر است پس ماه های قمری نسبت به ماه های شمسی حالت گردشی دارد، مثلا ماه حرام ذی الحجه، امسال در آبان ماه قرار گرفته و سه سال بعد در مهر ماه قرار می گیرد، و شش سال بعد هم در شهریور ماه! (مطابق تقویم سال 1391 که این پاسخ در این سال نگاشته شد).

(3) برای اطلاعات بیشتر درباره تفسیر آیات 36 و 37 سوره توبه، رجوع کنید به: الميزان في تفسير القرآن، ج ‏9، ص 266 به بعد، و تفسیر نمونه، ج 7، ص 705 به بعد.

(4) بقره/197.

(5) تفسير نمونه، ج‏ 2، ص 53 ، الميزان، ج ‏2، ص 78.

(6) بقره/185.

(7) بقره/203. (8) در اين كه منظور از اين اذكار چيست، در احاديث اسلامى به اين صورت تعيين شده كه بعد از پانزده نماز كه آغازش نماز ظهر روز عيد قربان، و پايانش نماز روز سيزدهم است، جمله‏ هاى الهام بخش زير تكرار گردد: «اللَّه اكبر اللَّه اكبر، لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر و للَّه الحمد اللَّه اكبر على ما هدانا اللَّه اكبر على ما رزقنا من بهيمة الانعام».

(9) تفسير نمونه، ج ‏2، ص 69و70 ؛ نیز مراجعه کنید به: الميزان، ج ‏2، ص 82.

(10) توضیح المسائل مراجع، مسأله 2225.

(11) تهذيب‏ الأحكام، ج 4، ص 164، ح 36.

(12) بقره/189.

(13) یونس/5.

http://http://www.askquran.ir/thread35205-3.html#post608383

موضوع: