شیخ طریحی و «مجمع البحرین»
«شیخ الطریحی» که بود و اعتبار کتاب «مجمع البحرین» در کتاب ها و نزد فقهای شیعه چقدر است؟
شيخ طریحی
«شيخ فخر الدين بن محمد بن على بن احمد بن على بن احمد بن طريح»، مشهور به «فخر الدين طريحى نجفى»، فقيه، محدث، اديب و لغوى مشهور در نجف متولد شد و در سال 1085 ق، وفات نمود. وى از خاندان هاى بزرگ نجف بود.
«علامه بحرانى» (صاحب تفسیر البرهان) و «شیخ حر عاملی» (صاحب وسائل الشیعه) و «علامه مجلسى» از شاگردان «فخر الدين طريحى» بوده اند.
وى از لغت شناسان دينى است كه كتاب «مجمع البحرين» او يک فرهنگ نامه دينى مشتمل بر مبانى لغوى و قرآنى است. مؤلف در اين اثر كار دشوارى را انجام داده و با رجوع به قرآن كريم و مصادر حديثى و معاجم لغوى به تصحيح الفاظ و كلمات اقدام كرده و هيچ كلمه اى را رها نكرده مگر اين كه وجه صواب را در آن مشخص كرده است.
آثار ایشان:
1. المنتخب للطريحي في جمع المراثي و الخطب المشتهر بالفخري
2. تفسير غريب القرآن الكريم
3. مجمع البحرين و مطلع النيرين
4. شرح مختصر النافع
5. تميز المتشابه من أسماء الرجال
6. جواهر المطالب في فضائل علي بن أبيطالب
7. جامع المقال في ما يتعلق بأحوال الحديث و الرجال
مجمع البحرين و مطلع النيرين
«مجمع البحرين» در موضوع لغت و واژه شناسی قرآن و حدیث، به تدوين معانى لغات غريب قرآن و احاديث ائمه طاهرين (علیهم السلام) پرداخته و رواياتى را كه از طريق شيعه اماميه روايت شده و ناشناخته مانده به زبان عربى توضيح داده است. اين اثر در موضوع خود بى نظير و داراى جايگاه ويژه اى است.
«علامه طريحى» براى پر كردن جاى غريب الحديث شيعه، به اين كار عظيم اقدام كرد و از كتاب هاى بى نظيرى در زمينه لغات قرآن و حديث بهره برد.
این کتاب، نخستین اثر شیعی در واژگان مشکل قرآن و حدیث است.
این کتاب از همان آغاز تألیفش مورد توجه و استفاده عالمان بوده است. این می تواند نشان از جایگاه و اعتبار این کتاب نزد این عالمان باشد.
انگیزه مؤلف
«شیخ طریحى» در مقدمه کتاب، انگیزه خود را از نگارش کتاب «مجمع البحرین» این گونه بیان مى کند:
«و لما صنف في إيضاح غير الأحاديث المنسوبة إلى الآل كتب متعددة و دفاتر متبددة، و لم يكن لأحد من الأصحاب و لا لغيرهم من أولي الألباب مصنف مستقل موضح لأخبارنا مبين لآثارنا، ...، حداني ذلك على الشروع في تأليف كتاب كاف شاف يرفع عن غريب أحاديثنا أستارها، و يدفع عن غير الجلي منها غبارها. ثم إني شفعته بالغرائب القرآنية و العجائب البرهانية ليتم الغرض من مجموعي الكتاب و السنة».(1)
چون در شرح روايات و احاديث منسوب به غير معصومين و اهل بيت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) كتاب هاى متعددى نگاشته شده است و از ميان اصحاب و علماى بزرگ نيز كتابى مستقل و گويا در شرح اخبار و روايات معصومين (علیهم السلام) نگاشته نشده است... بر آن شدم تا در شرح سخنان و احاديث اهل بيت عصمت و طهارت (علیهم السلام) اين كتاب را به نگارش درآورم و واژه هاى غريب و ناآشناى قرآنى را نيز بر آن افزودم تا از كتاب و سنّت، با هم بهره برده شود.
معرفی کتاب
مؤلف در مقدمه كتاب به وجوب آموختن زبان عربى و انگيزه تأليف پرداخته است. سپس كتب متعددى كه مورد استفاده قرار داده را مى شمرد كه از آن جمله است: صحاح جوهرى، غريبين، الدر النثير، نهاية ابن اثير، شمس العلوم، القاموس، مجمع البحار المأنوس، فائق اللغة، و أساسها، المجمل من أجناسها، المغرب الغريب، و شرح النهج العجيب.(2)
در اين كتاب ابتدا آيات قرآن و احاديث و بعد از آن ها مطالب مورد نياز ـ كه اشاره كردن به آن لازم بوده ـ مورد پژوهش قرار گرفته است؛ مانند اشاره به نام هاى انبياء، محدثان، پادشاهان و شخصيت هاى معروف تاريخى و موارد غير لغوى ديگرى؛ هم چون تفسير، عقائد و شرح حديث.
هم چنین اين كتاب مجموعه اى از لغات مهم و الفاظ ناآشنايى است كه در قرآن و روايات به كار رفته و از مشهورترين آثار مؤلف به شمار مى آيد.
علاوه بر این، در اين كتاب به لغات ديگر نيز پرداخته شده لذا «مجمع البحرين» را بايد از دو زاويه نگاه كرد:
يكى از بعد لغوى، كه در ميان اكثر پژوهشگران به اين موضوع شهرت دارد
و دوم از زاويه جامعيت معارف و اطلاعات مهم كه جنبه دائرة المعارفى بودن دارد.
نکته:
نقدی که به این کتاب وارد است این است که ایشان سند روایات را نیاورده است؛ البته این ضعف در چاپ های جدید که تلاش شده سند روایات آورده شود، جبران شده است.
برخی دیدگاه ها
میرزا عبدالله افندی اصفهانی(ره)
رجالى، محقق و شرح حال نگار بزرگ شيعى، «ميرزا عبد الله افندى» می نویسد:
«ثم إن کتاب مجمع البحرین من أحسن الکتب، و لقد أبدع فی ذلک حیث جمع فیه بین تفسیر لغات غریب القرآن و لغات غریب حدیث الخاصه، کما أن العامة قد ألفوا کثیرا فی لغة حدیثهم، و لم یسبقه الی تألیفه أحد من الإمامیه...»
کتاب «مجمع البحرین» از بهترین کتاب ها است. ابتکار ایشان در این کتاب، این است که بین لغات غریب قرآن و بین لغات غریب حدیث شیعه، جمع کرده است. اهل سنت تألیفات زیادی در لغات حدیث دارند ولی در بین امامیه (شیعه) سابقه نداشته است... .(3)
علامه تهرانی(ره)
كتابشناس نامدار شيعه، علامه شيخ آغابزرگ تهراني (مؤلف «الذريعة») می گويد:
كتاب «مجمع البحرين و مطلع النيرين في غريب القرآن و الحديث»، اثر بزرگ دانشور شيعه، جناب فخر الدّين بن طريحی نجفي است. وي اين كتاب را بعد از كتاب «غريب القرآن» و «غريب الحديث» به رشته تحرير كشيده است. وی در آن دو كتاب قبلی، لغات قرآن و حديث را به طور كامل نياورده بود؛ ولی در اين مجموعه همه را گرد آورده است.(4)
آیت الله گرامی (مدظله)
كتاب هاى لغت مختلفند. برخى كتاب هاى لغت براى توضيح لغات قرآن و حديث نوشته شده اند مثل «مفردات راغب» اصفهانى و «مجمع البحرين» شيخ طريحى و «نهايه» ابن اثير؛ در اين كتاب ها توجّه اصيل به معناى لغوى كلمه نيست بلكه منظور بيشتر تحقيق معناى كلمه در قرآن و حديث است و بيشتر جنبه اجتهادى دارد. از موارد استعمالات و قرائن و بررسى ريشه لغت، معناى يک كلمه قرآنى و حديثى استخراج مىشود. اين گونه كتاب ها مى توانند به ما كمک بسيارى بكنند و براى افراد ابتدائى كاملا مفيدند.(5)
توجه:
در مجله مبلغان، مقاله ای راجع به این شخصیت بزرگوار و احوالات و آثار ایشان، منتشر شده است که می توانید مطالعه فرمایید.(6)
پی نوشت ها:
1. طريحى، مجمع البحرين، محقق: حسينى اشكورى، ناشر: مرتضوى- تهران، 1375 ه. ش، چاپ سوم، ج 1، ص 9 و 10.
2. همان.
3. افندی اصفهانی، میرزا عبدالله بن عیسی بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، محقق: حسینی اشکوری، ناشر: کتابخانه عمومی آیت الله العظمی نجفی مرعشی(ره) ـ قم، 1401 ق، ج 4، ص 333.
4. آغابزرگ طهراني، محمد محسن، الذريعه الي تصانيف الشيعه، مشخصات نشر: [بي جا: بي نا](نجف: مطبعه الغري)، ۱۳۵۵ق، ج 20، ص 22، شماره 1768.
5. محمد على گرامى، شناخت قرآن، ناشر: مؤسسه فرهنگى منهاج ـ قم، 1383ش، چاپ پنجم، ص 96.
6. عبدالکریم پاک نیا تبریزی، مجمع البحرین و مطلع النیرین (دائرة المعارف قرآن و حدیث)، مجله مبلغان، معاونت تبلیغ و امور فرهنگی حوزه های علمیه، سال 1392، شماره 174، ص 113 تا 124.
برای مشاهده مطلب در تاپیک اصلی کلیک فرمایید
